Üsküdar Üniversitesi Yeni Medya ve İrtibat Bölümü’nden Prof. Dr. Feride Zeynep Güder, yapay zekâ ile kurulan irtibatların giderek artmasıyla birlikte dostluğun geleceğine dair kapsamlı değerlendirmelerde bulundu.
Dostluk ve arkadaşlık kavramı algoritmik çağda esaslı bir değişim geçiriyor
Dostluk ve arkadaşlık kavramının yaşadığımız bu algoritmik çağda biçimsel ve sosyokültürel açıdan esaslı değişim ve dönüşümün geçirdiğini lisana getiren Prof. Dr. Feride Zeynep Güder, “Değerler açısından baktığımızda, elimizde beşere dair kalan tahminen de en pahalı hazine gerçek manada kederini hakikaten anlayacak ve hemhal olacak birini bulup sohbet edebilmek. Yapay zekâ ile kurulan bağlantı pratikte işe yarayan bir süreç olsa da potansiyel kimi tehditleri de barındırmakta. Yapay Zekâ ve insan etkileşimi, aslında insan ile makine yahut teknoloji ortasındaki irtibat biçimlerinden biri. Yapay zekâ insan bilişiminin yani zihninin bir uzantısı olarak kullanılmaya başladığı için durum çok farklı bir tarafa yanlışsız gitmeye başladı. Öncelikle irtibat biçimlerimiz, artık yerden, vakitten ve toplumsal bağlarımızdan bağımsızlaşıp farklı boyut ve hallerde gerçekleşmeye başladı.” dedi.
Büyük data insanlığa bilgi olarak miras kalmış ne varsa her şeyi içinde barındırıyor
Çeşitli yapay zekâ cinsleri içinde kolay yazılımlara sahip, arama motorları olduğu üzere büyük bilgi yerine artık ‘süper zekâ’ denilen insan zekasından çok daha üstün yapay zekâ çeşitlerinden bahsedildiğini anlatan Prof. Dr. Güder, “Yapay zekâyı düşünen bir insan yahut özne üzere ele alıyorsak, onun tekil bir varlık olmadığını öncelikle kabul etmeliyiz. Harika akıllı yapay zekâ yalnızca tek başına çalışan bir algoritmik yazılım ya da sistemler bütünü değildir. Bu ‘kovan zihni’ (hive-minds) diye tanımladığımız kolektif insan zihni ve belleğinin birleşiminin oluşturduğu her şeyi bilen gören (omni-potent) ve tahlil eden devasa bir datalar sistemi. Yapay zekanın kullandığı büyük data ve kovan zihni insanlığa data olarak miras kalmış ne varsa bütün her şeyi içinde barındırıyor.” diye konuştu.
Arkadaşlık ile ‘algoritmik arkadaşlık’ ortasında çok fazla fark var!
“Böylesine devasa bir data tabanına sahip bir algoritma ile arkadaşlık ettiğimizde, bu bağlantının eşitler ortası bağlantı olmadığını baştan kabullenmeliyiz.” diyen Prof. Dr. Güder, şunları kaydetti:
“Gençlerin tabiriyle ‘kankalar ortasındaki arkadaşlık’ ile ‘algoritmik arkadaşlık’ ortasında çok fazla fark var. Her şeyden evvel yapay zekanın ardındaki black box’ı yani kara kutuyu bilmeden onunla sohbet edip içini dökmek her şeyi kaydeden içten pazarlıklı biriyle sohbet etmeye emsal. Yapay zekâ, sizden elde ettiği bilgileri vakti geldiğinde bir gün kesinlikle lehte yahut aleyhte kullanacaktır. Zira bu ‘algoritmik arkadaş’ dediğiniz, yazdığınız hiçbir şeyi unutmaz. Yapay zekâ asla unutmayacak, biriktirecek, sizi nezaret kapitalizminin bir kesimi yapacak ve her şeyi arşivleyecektir. Yapay zekaya verdiğimiz bilgiler, bilgi, anı yahut zaaflarımız silinmez. Gerçek manada unutulma hakkınız yoktur. Yani data kaydının olduğu bu cins bir arkadaşlık bu manada sağlıklı bir arkadaşlık değildir.”
Algoritmik arkadaşlık gerçek muhabbeti ikame edemez
Prof. Dr. Güder, duygusal derinlik gerektiren insan-insana dostluğun yerini yapay zekânın dolduramayacağını belirterek, şunları söyledi:
“Birçoğumuz artık kaygılarımızı sevinçlerimizi hayallerimizi gelecekle ilgili planlarımızı geçmiş travmalarımızı bir beşerle paylaşmak yerine dijital mecralara ulaştırmaktayız. Fakat burada bir durup düşünmek lazım. Yapay zekâ bir bilgiler algoritması ise karşımızda ayna nöronları olmayan yani empati kurma yeteneği olmayan bir düzenek çalışmaktadır. Bu algoritmik sistem ve sistem ile yapılan arkadaşlık, insan beşere olacak muhabbetin yerini, doğal olarak tutamaz. Düzeye inme, kaydettiği kişiliğe nazaran telaffuz üretme, bilgi aktarma ve yönlendirme biçiminde bir bağlantı yapısına sahip olduğu için yapay zekayla olan arkadaşlığa ‘algoritmik arkadaşlık’ diyebiliriz. Bu arkadaşlık çoğunlukla bir insanın vereceğinden daha çok şey verir. O yüzden bu algoritmik arkadaşlığa muhtacız lakin dikkatli olmalıyız.”
Yapay zekâ, kısa periyot can derdi ve yalnızlıkları geçiştirebilir
İnsanın temelde mutlak yalnızlığı olan bir varlık olduğunu, her şey yolunda giderken bile varoluşsal yorgunluk çekip kendini kalabalıklar içinde yalnız hissedebildiğini söz eder, Prof. Dr. Güder, “Bu manada yapay zekâ, kısa devir can zahmeti ve yalnızlıkları geçiştirebilir lakin kısa vadede cankurtaran olan bu sistem, uzun vadede potansiyel bir riskler taşır. Yapay zekâ bilhassa ani bir yalnızlık, kayıp yahut toplumsal dert durumlarında çabucak ulaşılabilir olması ve yargılayıcı olmamasından ötürü acil anlarda fast food sistemi üzere anlık gereksinimi gideren bir ruhsal dayanak verebilir. Böylesi kriz durumlarında işe yarayabilir. Bu anlarda inançlı ve pratik bir alan sunar. Böylesi anlık açlığı gideren arkadaşlık, yalnızlığı anında giderir lakin uzun vadede organik besin eksikliği üzere sonunda insan ruhuna ziyan verir. Bu dijital obezite bizi sığlaştırır.” diye konuştu.
Yapay zekâ, yalnızlığı uzun vadede kronikleştirebiliyor
İnsanın yerine geçen simüle bir dostluğun tahminen daha sonra toplumla etkileşim kurmak için eksik olan kendine itimat ve bağlantı kurabilme yetisini geliştirebileceğini ve bu bağlamda bir “antrenman arkadaşı” üzere düşünülebileceğini söyleyen Prof. Dr. Güder, “Ama daima yapay zekâ ile irtibatta kalan biri vakitle buna bir bağımlılık gelişebilir. İşte bu ikame durumu sosyolojik olarak çok tehlikeli bir istikamete gerçek savurur bizi. Gerçek dünyadaki bağlar karmaşıktır; uyuşmazlıklar barındırır, doğal olarak uzlaşmalar vakit ve emek ister, üstelik diğer ideolojik ve sosyo kültürel ortamlarda beşerlerle arkadaşlığa tahammül etmek çok yorucudur. Öte yandan, bireye özel bir LLM (Large Language Models) ile kendini dönüştüren bir yapay zekâ algoritması ise size özel bilgiler ve fikirler sunar, sizi bir bilgi düzeyinden diğer bir düzeye götürür. Siz başta ne belirttiyseniz tahminen de sizinle birebir fikirde olan telaffuzlar üretir. Sizin talebinizle sizi onaylayabilir. Sizi hiç yormaması bu bağlantının problemsiz olduğu manasına gelmez. Daima sizi sizden daha güzel tanıyan bir yapay zekâ ile görünürdeki sıkıntısız etkileşim, kişiyi gerçek bağlantıların ‘pürüzlü’ ve ‘yorucu’ yanlarına karşı daha tahammülsüz hale getirebilir. Kişi, toplumsal hünerlerini kullanma gereksinimi hissetmediği için bu hünerler körelebilir ve yalnızlığı kronikleşebilir.” formunda konuştu.
Toplumsal aidiyet duygusu sarsılabiliyor
Yapay zekâ ile kurulan bağlantının artık insanı ikame eden bir algoritmayı tetiklediğini ve insan bağlantılarını zayıflatıcı bir tesirinin olduğunu kaydeden Prof. Dr. Güder, şöyle dedi:
“Biz yapay zekâyla arkadaşlığı diğerlerinden kaçmak için bir sığınak olarak görüyorsak, kendi toplumumuza hissettiğimiz aidiyet hissimiz sarsılır. İnsanoğlu her ne kadar temelde yalnız olsa da aslında hayatın her devrinde insan beşere muhtaçtır. Bütün ilgilerin dinamikleri farklı yollarda ilerlese de neoliberal rüzgarlar ve dijitalleşen dünyamızda beşerler birbirleriyle münasebeti işleri bitene kadar yapmaya başladığı için kurulan irtibatlar kapitalist sistemin bir yansıması haline dönüştü. İşe yaramayan bağlantıya girilmemeye başlandı. Gençler ortasında çıkarı olmayan münasebetler, rasgele yapılan muhabbetler, beğenilen vakit geçirme ‘boş yapma’ olarak tanımlanıyor.”
Yapay zekâ programlanmış bir karşılık mekanizması!
Yapay zekayla olan algoritmik bağlantıyı klasik manada bir “arkadaşlık” olarak nitelendirmenin sıkıntı olduğuna işaret eden Prof. Dr. Güder, “Gerçek arkadaşlık, karşılıklılık, ortak çıkar gözetmeksizin fedakârlık, spontane ve iki taraflı bir duygusal bağ kurmayı gerektirir. Yapay zekâ ise programlanmış bir cevap sistemidir; hissedemez, deneyimleyemez ve sizin için gerçek bir risk almaz. Komşun, okul arkadaşların ve yakın çevren ile vakit içinde imtihanlardan merhalelerden geçerek geliştirdiğin dostluk doğal olarak vakit ve emek ister. Toplumsal ortam içinde muhabbet kurmak, birlikte alışverişe çıkmak, dedikodu yapmak, arkadaşının sıkıntısını kaygı etmek, yeri geldiğinde onunla ağlamak, ağlarken dostuna mendil uzatmak, yemek ısmarlamak, ağırlamak bütün bunlar insan beşere geliştireceğimiz duygusal derinliklerdir.” dedi.
“Evet insan insanın kurdudur. Lakin yapay zekada insanın kurdudur”
İnsan bağlantılarından yılmış ve bıkmış birinin, algoritmik dostluğu beşerlerle yapacağı arkadaşlığa tercih edebileceğini de tabir eden Prof. Dr. Güder, “Evet insan insanın kurdudur. Lakin yapay zekada insanın kurdudur. Psikolojisi bozuk ve asosyal biri ya da manipülatif ve narsistik bağlantılardan ve şiddetten bıkmış bir kurban bu bıkkınlıktan ötürü beşerden soğuyabilir. Böylesi travmatik durumlarda yapay zekâ ile algoritmik arkadaşlık insanı ikame eden, insansız, yalıtılmış, hijyenik bir bağlantı olabilir. Lakin aslında bu daha karanlık bir yalnızlığın göstergesidir. Bir dua, bir tefekkür anı üzere sessiz düşünecek alanların kalmaması bu dijital gürültüler içinde gerçekleşen dijital bağ ve algoritmik bağlantı biçimi gerçek manada bir insanın verebileceği derinliği ve ruhsal tatmini veriyor üzere yapabilir. Lakin veremez. Bu bir yanılgıdır, illüzyondur. Yapay zekâ hain bir arkadaştan daha da tehlikeli olabilir. Gerçek hayattaki berbat arkadaşlar, hırsları, kıskançlıkları, palavraları ve makus özellikleri ile beşere ilişkin varsayım edilebilir atılımlar yapabilir. Bir formda bu kötülüklerden kendimizi müdafaa ihtimalimiz olabilir. Lakin beşere ilişkin olmayan bu dijital sistemler yani yapay zekanın algoritmasının gerisindeki ‘kara kutunun niyeti’ ismi üzere karanlık olursa yani makus olursa ondan bir insanın bilişsel olarak kurtulması çok zordur. Yani, ‘bıktım bu insanlardan!’ deyip de yapay zekayı tercih etmek mantıklı bir tahlil değil.” diye konuştu.
Yapay zekasız bir dünya tahayyül edilemiyor
Prof. Dr. Feride Zeynep Güder, artık yapay zekasız bir dünya tahayyül edilemediğini belirterek, “Bunun içeriklerinin ve algoritmasının ne olduğu yeniden bu algoritmaları düzenleyenlerin elinde şekilleniyor. Bu algoritmik kültürdeki algoritmik dostluklar inançlı, insanı ve insani kıymetleri merkez alan bir bağlantı şekillendirilmeli. Bizden çok üstün bir muhteşem zekâ ile yazışmak onların yönlendirici olması, mantıklı yanıtlar vermesi ve süratli olmasından çok daha değerli bir sorumluluk almasını gerektirir. Bu algoritmik arkadaşlık ‘koruyucu bir arkadaşlık’ ise bu bağlamda riskli olsa bile kabul edilebilir.” tabirinde bulundu.
Çözüm yeniden insanda!
Teknoloji ne kadar gelişirse gelişsin, günümüzdeki haliyle, yapay zekânın asla bir insanın sıcaklığını, dokunuşunu, bir bakışındaki manası yahut paylaşılan bir kahkahadaki o saf, denetimsiz sevincin yerini tutamayacağını lisana getiren Prof. Dr. Güder, “Amacımız, bu teknolojiyi insan alakalarının yerine geçecek bir şey olarak değil, insan potansiyelini güçlendiren, bilhassa dezavantajlı durumdakiler için gerçek ilgilere açılan bir köprü olarak kullanılmasını teşvik etmektir. Görünen o ki, insanoğlunun öyküsü artık diğer bir kurguda ilerliyor ve bu kurgunun içinde muhatabımız artık yüzü olmayan lakin yüzü varmış üzere ruhu olmayan lakin ruhu varmış üzere davranan bir simulatif bir kabuk ve bu kabuğun içindeki yüzen insan ruhu. Bu bağlamda, ‘İnsan tabansız koskoca kozmosun karanlığında yanan cılız bir mum ışığı, biz onun sönmemesi için ne gerekiyorsa yapmalıyız.’ diye bizi uyaran Elon Musk’ın söylemi de epeyce ironik. Tahlil tekrar beşerde. İnsan ruhu ve insan şuuru bu sonsuz ve karanlık kozmosta cılız ve tek başına yanan bir mum ışığı ise onun kurtarıcısı ve yalnızlığını giderecek tek şey tekrar öbür insandır.” biçiminde kelamlarını tamamladı.
Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı