Üsküdar Üniversitesi İletişim Fakültesi, toplumsal katkı ve bilim bağlantısı misyonu çerçevesinde hayata geçirdiği yeni projesiyle dikkat çekiyor. Her Çarşamba saat 20.00’de çevrimiçi olarak gerçekleştirilecek olan ve 8 hafta sürecek seminer dizisi, 19 Kasım 2025 tarihinde başladı. İştirakin büsbütün fiyatsız olduğu ve programı eksiksiz takip edenlere “Dijital İştirak Sertifikası” nın verileceği seminer dizisi, eleştirel düşünmeden dijital görgü kurallarına, Türk dizilerinin sosyolojik okumasından şuurlu tüketiciliğe kadar geniş bir yelpazede uzman akademisyenleri halkla buluşturuyor.
Seminer dizinin birinci konusu eleştirel düşünme becerileri
Seminer dizisinin açılışını yapan Üsküdar Üniversitesi Yeni Medya ve İrtibat (İngilizce) Kısım Lideri Doç. Dr. Bahar Muratoğlu Pehlivan, “Eleştirel Düşünme Hünerleri: Zihnimizin Tuzaklarını Tanımak” başlıklı sunumunda, bilgi kirliliğinin ağır olduğu günümüzde hayati bir değer taşıyan “Eleştirel Düşünme” kavramını derinlemesine ele aldı.
Doç. Dr. Pehlivan, bu kavramın yalnızca bir zeka göstergesi değil, öğrenilebilir ve geliştirilebilir bir marifet seti olduğunu belirterek, “Eleştirel düşünme, en kolay tarifiyle insanın kendi niyeti üzerine düşünmesi ve bu hareket üzerine eleştirel bir bakış açısı kazanmasıdır. Hayatımızın her alanında, kendi niyet sistemlerimiz üzerine hakikat akıl yürütme süreçlerine dayanan tahliller yapabilmektir. Eleştirel Düşünme Derneği’nin de belirttiği üzere, bu bir aksiyon rehberidir. Müşahede, tecrübe ve bağlantı yoluyla edindiğimiz bilgileri faal bir biçimde tahlil etme sistemidir. Lakin bu noktada kabul etmemiz gereken birinci gerçek şudur: İnsan niyeti kusurlu olmaya yatkındır.” dedi.
Kendi fikrimiz zannettiğimiz fikirler aslında öğrenilmiş kabuller
İnsanların doğdukları andan itibaren aile, etraf, eğitim sistemi ve medya üzere ögelerin tesiriyle şekillendiğini tabir eden Doç. Dr. Pehlivan, çoğu zaman kendi fikrimiz zannettiğimiz fikirlerin aslında öğrenilmiş kabuller olduğunu söyledi.
Doç. Dr. Pehlivan, “Kültür, içine doğduğumuz andan itibaren gündelik hayat pratiklerimizi belirler. Biz bunları sorgulamadan alışkanlığa dönüştürürüz. Eleştirel düşünür olabilmek için öncelikle bu içselleştirilmiş kabulleri fark etmemiz, otoritelerden bağımsız düşünebilmemiz ve ispata dayalı karar verme sistemini çalıştırmamız gerekir. Kendi kültürümüze, kendi düşünme sistemimize, kendi alışkanlıklarımıza eleştirel bir gözle, sorgulayıcı bir gözle bakabilmeyi başarmak, tıpkı vakitte şu da demek; kendi toplum ve kültürümüze ilişkin olmayan ve ömür pratikleri açısından bizden uzak olan toplum ve kültürleri ve bu kültürlerde yetişmiş olan insanları da anlayabilmek ve o kültürlere karşı da bir aslında anlayış ve objektif bir bakış gerektirebilmek demek. Münasebetiyle aslında beşerler ortasındaki din, lisan, kültür üzere birtakım farklılıklar adil ve tarafsız düşünmemize mahzur olmamalı.” diye konuştu.
Rasyonel düşünmenin önündeki pürüzler Egosentrizm ve Sosyosentrizm
Doç. Dr. Pehlivan, rasyonel düşünmeyi engelleyen en temel iki eğilimin ‘Ben Merkezcilik’ (Egosentrizm) ve ‘Grup Merkezcilik’ (Sosyosentrizm) olduğunu, ben merkezciliğin, kişinin her şartta kendi çıkarını ve haklılığını ön plana alma uğraşı olduğunu kaydederek, “İnsan, kendi inançlarını sürdürmek için bazen tutarsız ve irrasyonel davranabilir. Ben merkezci halde gaye, objektif ve hakikat bilgiye ulaşmak değil, kendi kanısını haklı çıkarmaktır. Bu yüzden kişi, kendisini doğrulayan delilleri görürken, fikrini çürüten kanıtları görmezden gelir.” formunda konuştu.
Grup merkezciliğin (Sosyosentrizm) ise toplumsal kutuplaşmaların temelinde yattığına dikkat çeken Doç. Dr. Pehlivan, “İçinde bulunduğumuz küme; bu bir millet, bir futbol ekibi veya bir siyasi parti olabilir, bize neyin yanlışsız neyin yanlış olduğunu dikte eder. Kendi kümemizin yanılgılarını örtbas ederken, karşı kümenin kusurlarını mercek altına alırız. ‘Biz yeterliyiz, onlar kötü’ kabulüyle hareket ederiz. Halbuki eleştirel niyet, ‘Başka bir toplumda doğsaydım birebir bedellere sahip olur muydum?’ sorusunu sorabilmeyi gerektirir” tabirlerini kullandı.
Bilimsel bilgi yanlışlanabilir olmalı
Bilimsel görünümlü lakin bilimsel temelden mahrum olan “Sahte Bilimler” (Pseudoscience) konusuna da değinen Doç. Dr. Pehlivan, astroloji, fal ve birtakım spiritüel inançların işleyiş sistemlerini anlattı ve “Sahte bilimler, bilimsel olduklarını sav ederler lakin hipotezlerini çürütülmeye karşı muhafazalı olarak kurarlar. Halbuki bilimsel bilgi yanlışlanabilir olmalıdır. ‘Evrenden iste, olsun’ üzere yaklaşımlarda, istediğiniz gerçekleşmediğinde ‘Yeterince istemedin’ denilerek kabahat bireye atılır. Bu döngüsel bir mantık kusurudur.” dedi.
İnsanların fallarda yahut burç yorumlarında kendilerini bulmalarının sebebinin “Barnum Etkisi” olduğunu lisana getiren Doç. Dr. Pehlivan, “Size ‘Dışarıdan sert görünüyorsunuz lakin içiniz çok duygusal’ dendiğinde bunu kabul edersiniz. Zira bu, çabucak herkes için geçerli olabilecek genel bir tabirdir. Beşerler meçhullükten hoşlanmaz ve mana bulmaya isteklidir. Bu yüzden gerçekleşen tek bir iddiası hatırlar, gerçekleşmeyen otuz iddiası unuturuz. Buna da ‘Seçici Düşünme’ diyoruz” biçiminde konuştu.
Mantık kusuru taşıyan akıl yürütmeleri neler?
Doç. Dr. Bahar Muratoğlu Pehlivan, eleştirel düşünme disiplininin en kıymetli başlıklarından biri olan mantık yanlışlarını (logical fallacies) ele alarak, “Yanlış akıl yürütme süreçleri, argüman oluştururken, bir fikri savunurken, bir sav ortaya atarken yaptığımız mantıksal yanılgıların genel ismidir. Hakikat olarak gerekçelendirilmemiş, gerçek öncüller üzerine kurulmamış yahut yanılgılı ya da eksik bir akıl yürütmeyle şekillenmiş argümanlar bu başlık altında bedellendiriliyor. Bu mantık kusuru taşıyan akıl yürütmelerin kimi çeşitleri hem günlük hayatımızda hem de medyada, siyasette çok fazla karşımıza çıktığı için makul isimlerle isimlendirilmiş ve tanımlanmışlar.” diye konuştu.
Doç. Dr. Pehlivan, konuşmasında en yaygın görülen yanlış akıl yürütme biçimlerini şu başlıklar altında ayrıntılandırdı:
Fikri değil, kişiliği amaç almak: “Ad Hominem”
Tartışmalarda en sık karşılaşılan yanlışlardan birinin kişiyi karalama olduğunu belirten Doç. Dr. Pehlivan, “Ad Hominem, bir insanın fikirlerini, bakış açısını, o insanın kişiliğine ya da sahip olduğu karakter özelliklerine saldırarak eleştirmeye çalışmayı tabir eder. Karşıdaki kişinin fikrini yanlışlamaya çalışırken gerçek münasebetler sunmak yerine, o fikirle ilgisiz olan lakin o kişinin kişiliğine akın içeren argümanlar kullanmaktır. Örneğin, yabancı bir iktisat profesörü ülkemiz iktisadı ile ilgili bir yorum yapmış olsun. Birisi, ‘O profesörün görüşleri çok saçma zira o bir yabancı’ derse, bu İsim Hominem olur.” sözünde bulundu.
Sözleri çarpıtmak: “Çöp Adam (Straw Man) yanılgısı”
Karşı tarafın argümanını zayıflatmak için kelamlarının taammüden çarpıtılmasına “Çöp Adam” yanılgısı dendiğini söz eden Doç. Dr. Pehlivan, “Burada karşı tarafın argümanını karikatürize ederek ve abartılı yorumlar kullanarak saptırmaktan bahsediyoruz. O fikri çarpıtmak ve atağa daha açık hale getirmek manasına geliyor. Örneğin birisi, ‘Sosyal medya dikkat müddetini kısaltıyor’ dediğinde, karşı taraf ‘Ne yapalım yani hiç toplumsal medya kullanmayalım mı? Teknolojiden büsbütün uzak mı duralım, mağaraya mı dönelim?’ yanıtını veriyorsa bu bir Çöp Adam yanılgısıdır. Zira birinci kişi teknolojiyi reddetmeyi önermemiş, yalnızca bir müşahedesi aktarmıştır.” dedi.
Sıralamayı nedensellik sanmak: “Post Hoc”
Olayların oluş sırasının her vakit bir neden-sonuç ilgisi doğurmadığına dikkat çeken Doç. Dr. Pehlivan, “Post Hoc” yanılgısını şu sözlerle anlattı:
“Bu, zamansal olarak ardışık olan iki olay ortasında, yalnızca biri daha evvel oburu daha sonra gerçekleştiği için nedensel bir ilgi varmış üzere davranmaktır. Sonradan olan, ebediyen evvelkinin sonucudur halindeki yanlış inançtır. Meğer her şey bir şeyden sonra olur. Her sabah meskenden çıktığımda karşıdaki okulun zili çalıyor olabilir. Lakin okulun zilinin çalması ben dışarı çıktığım için gerçekleşmiyor.”
Küçük örneklerden büyük genellemeler
Bilimsel geçerliliği olmayan az sayıda örnekle genelleme yapmanın tehlikelerine değinen Doç. Dr. Pehlivan, “Burada savunulan bir savın desteklenmesi için az sayıda örnek üzerinden istatistiksel sonuçlara ulaşma kelam hususudur. Örneğin, ‘Bizim ailede herkes çok tatlı yer ancak kimse şeker hastası olmadı, o yüzden tatlının şeker hastalığı yaptığına inanmıyorum’ demek, küçük sayılarla istatistik kusurudur. Yalnızca bizim ailemiz yahut arkadaş etrafımız toplumun genelini temsil etmeyebilir. Bu tıp genellemeler ekseriyetle yanlış çıkar.” diye konuştu.
Doğada var olan durumların toplumsal ahlak yahut doğruluk için mutlak bir ölçüt olamayacağını da vurgulayan Doç. Dr. Pehlivan, “Bir şeyin doğal olduğu için güzel ve geçerli olduğunu öne sürmek, yanlışlı bir akıl yürütmedir. Tabiattaki olgular bize düzgün, gerçek yahut ahlaki olanı vermez; paha içermezler. Örneğin, bebeğin birinci besini anne tarafından karşılanıyor diye çocuk bakımının her vakit ve yalnızca annenin sorumluluğunda olması gerektiği argümanı, biyolojik bir olgudan kıymet çıkarmaya çalışmaktır. Tabiatta hayvanların hayat biçimlerini motamot alıp insan hayatına uygulayamayız. Ayrıyeten doğal olan her şey beşere uygun gelmez; tabiatta zehirli bitkiler de vardır.” dedi.
Korelasyon ile nedensellik birebir şey değil
İstatistiksel dataların yorumlanmasında sıkça yapılan yanlışlardan biri olan korelasyon ve nedensellik karmaşasına da değinen Doç. Dr. Pehlivan, “İki değişken ortasında korelasyon (ilişki) var diye her vakit neden-sonuç münasebeti olduğunu düşünemeyiz. ” formunda konuştu.
Doç. Dr. Pehlivan, bir fikri yalnızca bir otorite söylediği için yahut çoğunluk yaptığı için yanlışsız kabul etmenin de birer mantık yanılgısı olduğunu belirterek, “Herhangi bir alanda otorite sahibi bir kişinin tabir ettikleri, tek başına bir fikrin doğruluğunu kanıtlamak için kâfi değildir. ‘Çoğunluk yapıyorsa doğrudur’ yanılgısı da tehlikelidir. Bir şeyi çoğunluğun yapıyor olması, onun hakikat yahut etik olduğunu göstermez.” tabirinde bulundu.
Doç. Dr. Bahar Muratoğlu Pehlivan, sunumunun son kısmında günlük hayatta ve tartışmalarda sıkça düşülen “İspat Yükü / Cehalete Başvurma” ve “Döngüsel Nedensellik” yanılgılarını da işaret ederek, “İspat Yükü ve Cehalete Başvurma” (Appeal to Ignorance) olarak isimlendirilen yanılgının, şimdi kanıtlanmamış bir bahsin, aksisi ispatlanamadığı için gerçek kabul edilmesi durumu olduğunu, “Döngüsel Nedensellik” (Circular Reasoning) yanılgısının da bir argümanın doğruluğunu, tekrar o argümanın kendisine dayandırarak ispatlamaya çalışmak olduğunu kelamlarını tamamladı.
Seminer Dizisi 8 Hafta Sürecek
Programın ilerleyen haftalarında ele alınacak öne çıkan başlıklar ve konuşmacılar ise şöyle:
“3 Aralık Çarşamba 2025 tarihinde Radyo, Televizyon ve Sinema Kısım Lideri Doç. Dr. Esennur Sirer, ‘Türk Dizilerini Okumak: Kültür ve Temsiller’ başlıklı seminerinde, Türk dizi bölümünün kültürel kimlik oluşumundaki rolünü ve memleketler arası pazardaki ekonomik etkilerini değerlendirecek. İletişim Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Gül Esra Atalay, 17 Aralık Çarşamba 2025’teki sunumunda, dijital çağda saygılı ve etik bağlantının temelleri olan Netiket’i ele alacak; siber zorbalık ve çevrimiçi çatışmaların önüne geçmenin yollarını tartışacak. 24 Aralık Çarşamba 2025’te Doç. Dr. Özge Uğurlu Akbaş, ‘Etkili İletişim’ semineriyle vücut lisanı, empati kurma ve çatışma tahlili maharetleri üzerinden ferdî markayı geliştirme tekniklerini aktaracak. Reklamcılık Kısım Lideri Prof. Dr. Özgül Dağlı, 7 Ocak Çarşamba 2026’da ‘Bilinçli Tüketici Olmak’ başlığı altında, 502 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun çerçevesinde tüketicilerin haklarını ve mantıklı alışverişin püf noktalarını paylaşacak.”
Görsel sanat ve kent kültürü inceleniyor
Seminer dizisinde medya ve bağlantı alanının farklı disiplinlerine de yer veriliyor. 21 Ocak 2026’da Görsel İrtibat Tasarımı Kısım Lideri Prof. Dr. And Algül ile “Tasarım Okumaları” seminerinde, reklam görselleri üzerinden hadise tahlilleri yaparak dizaynların toplumsal şuur ve algı üzerindeki tesirlerini inceleyecek. 4 Şubat 2026 tarihinde ise Çizgi Sinema ve Animasyon Kısım Lideri Doç. Dr. Cem Tutar, “Kent Okumaları: Kentsel Yer ve Mahalle Kültürü” semineriyle, kentsel dönüşüm süreçleri çerçevesinde değişen mahalle yaşantısını ve mekân-insan bağını ele alacak.
Seminerler dizisi, 11 Şubat 2025’te Gazetecilik Kısım Lideri Prof. Dr. Süleyman İrvan’ın sunacağı “Yurttaş Haberciliği” semineriyle sona erecek. Prof. Dr. İrvan, dijital teknolojilerle haber üretimine katılan yurttaşların rolünü, bu olgunun etik unsurlarını ve klasik gazetecilikten farklarını açıklayacak.
Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı