Üsküdar Üniversitesi İletişim Fakültesi, toplumsal katkı ve bilim irtibatı misyonu çerçevesinde hayata geçirdiği Toplum İçin Bağlantı Eğitim Seminerlerinin üçüncüsünü düzenledi. “Netiket: Dijital Dünyada Davranış Kuralları – Farkında Ol, Fark Yarat” başlığıyla gerçekleştirilen seminer, çevrimiçi düzenlendi ve programa ilgi yoğun oldu.
Seminerde İletişim Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Gül Esra Atalay konuşmacı olarak yer aldı. Netiketin, toplumsal medyanın işleyişini anlamak için bir sistem olarak görülmesi gerektiğini tabir eden Prof. Dr. Atalay, “Dijital ortamlarda nezaket, empati ve sorumluluk üzere kıymetler birden fazla vakit zaten oluşmuyor; şuurlu biçimde öğrenilmesi ve sürdürülmesi gereken etik pratikler olarak karşımıza çıkıyor. Bu nedenle dijital irtibatta bu kavramlar ne kadar çok tartışılır ve farkındalık artarsa, çevrim içi tecrübeler de o ölçüde olumlu hale geliyor.” dedi.
Geleneksel medyadan dijital dünyaya
Dijital teknolojiler öncesinde toplumlar, gazete, radyo ve televizyon üzere klasik kitle irtibat araçlarının hâkim olduğu bir medya nizamı olduğunu tabir eden Prof. Dr. Atalay, “Günümüzde ise web siteleri, bloglar, forumlar ve toplumsal medya mecraları toplumsal hayatın neredeyse her alanına nüfuz etmiş durumda. Türkiye de toplumsal medyayı ağır kullanan ülkeler ortasında yer alıyor. Facebook, X (Twitter), Instagram üzere platformlar; bireylerin eş vakitli ya da eş vakitsiz biçimde bağlantı kurabildiği, kendini söz edebildiği, eser ve hizmet tanıtımı yapabildiği dijital alanlar olarak öne çıkıyor. Dijital çağla birlikte fizikî ortamlarda gerçekleşen pek çok etkileşim sanal ortamlara taşınmış durumda.” diye konuştu.
Özellikle pandemi sonrası periyotta sanal dünyada geçirilen vaktin önemli biçimde arttığını kaydeden Prof. Dr. Gül Esra Atalay, “Fiziksel olarak nadiren ya da hiç görüşülmeyen bireylerle dijital ortamda uzun saatler boyunca toplantılar, eğitimler ve görüşmeler yapılabiliyor. Bu durum, sanal ortamlarda sergilenen davranışların da en az yüz yüze bağlantı kadar kıymetli hale gelmesine neden oluyor.” tabirinde bulundu.
Netiket kurallarının bilinmesi ve uygulanması artık bir tercih değil, zorunluluk
“Netiket”in sadece kibar olmakla hudutlu olmadığını belirten Prof. Dr. Atalay, “Başkalarının özgürce konuşmasına ve kendini tabir etmesine alan tanımak, tıpkı vakitte demokratik bir irtibat ortamının da temel kaidesi.” halinde konuştu.
Özellikle birtakım toplumsal medya mecralarında linç kültürünün giderek yaygınlaştığına dikkat çeken Prof. Dr. Atalay, “Konuşanı susturmak neredeyse bir toplumsal medya sporu haline geldi. Bu durum hem nezaketsiz hem de antidemokratik bir ortam yaratıyor. Netiket dediğimiz vakit internetteki görgü kuralları, davranış kuralları, nezaket kuralları diye tanımlayabiliriz kolay bir tanımla. Yaklaşık 20–25 yıldır literatürde yer alan netiket, bilhassa irtibat, eğitim ve psikoloji alanlarında araştırma konusu oluyor. Dijital dünyada daha sağlıklı, saygılı ve demokratik bir irtibat için netiket kurallarının bilinmesi ve uygulanması artık bir tercih değil, mecburilik.” diye konuştu.
Bu kurallar çocuklar gençler için çok önemli
Prof. Dr. Gül Esra Atalay, bilhassa çocuklar ve gençler açısından bu kuralların yetişkinlere kıyasla daha da kıymetli olduğuna işaret ederek, “Çünkü dijital mecralarda en fazla vakit geçiren kümelerin başında gençler geliyor. Psikoloji alanındaki araştırmalar ‘Çevrimiçi Disinhibisyon Etkisi’ne işaret ediyor. Amerikalı psikolog John Suler tarafından ortaya atılan bu kavram, insanların dijital ortamda yüz yüze iletişimde asla söyleyemeyecekleri sözleri çok daha rahat lisana getirebildiklerini söz ediyor.” dedi.
Anonimlik daha saldırgan olmaya neden olabiliyor
Bir ekranın gerisinde olmanın bireye görünmezlik hissi verdiğini, karşıdakinin mimiklerini, duygusal reaksiyonlarını görememenin de empatiyi zayıflattığını anlatan Prof. Dr. Atalay, “Anonimlik, fizikî aralık ve ‘nasıl olsa karşılaşmayız’ kanısı, bireyleri daha saldırgan ya da kırıcı davranmaya itebiliyor. Bu durum, gerçek hayatta içselleştirilen ahlaki ve toplumsal ‘frenlerin’ dijital ortamda zayıflamasına yol açıyor. Pek çok kullanıcı, internette olan biteni gerçek hayattan farklı bir alan üzere algılayabiliyor.” formunda konuştu.
İnternette olan, İnternette kalmıyor
Günümüzde bireylerin sadece fizikî hayattaki davranışlarıyla değil, dijital ortamdaki paylaşımlarıyla da değerlendirildiğini söz eden Prof. Dr. Atalay, şöyle devam etti:
“İnsan kaynakları departmanlarının, adayları görüşmeye çağırmadan evvel toplumsal medya hesaplarını ve dijital izlerini incelemesi artık yaygın bir uygulama. Uygunsuz bir paylaşım, bir fotoğraf ya da bir tabir, kişinin iş fırsatlarını kaybetmesine neden olabiliyor. Emsal formda tüketiciler de bir eser ya da hizmet almadan evvel internet yorumlarına bakıyor. Bu durum, dijital prestijin hem bireyler hem de kurumlar için ne kadar değerli hale geldiğini gösteriyor. Aranabilirlik özelliği nedeniyle herkes dijital dünyadaki varlığından ve paylaşımlarından sorumlu.”
Dijital içerikler yıllar sonra bile tekrar karşımıza çıkabiliyor
Netiketin değerini anlamak için yeni medyanın yapısal özelliklerine de dikkat çeken Prof. Dr. Atalay, “Araştırmacı Danah Boyd, yeni medyanın dört temel özelliğini şöyle sıralıyor; kalıcılık, aranabilirlik, tekrarlanabilirlik ve görünmez izleyiciler. Dijital içerikler kalıcı; yıllar sonra bile tekrar karşımıza çıkabiliyor. Aranabilirlik sayesinde kişi ve kurumlar hakkında geçmiş paylaşımlara basitçe ulaşılabiliyor. İçerikler birebir kopyalanıp tekrar tekrar paylaşılabiliyor ve paylaşımlar, kim olduğu tam olarak bilinmeyen geniş bir kitle tarafından görülebiliyor. Bu durum, paylaşılan her içeriğin denetiminin kullanıcıdan çıkmasına yol açıyor.” dedi.
Sosyal medyada editoryal kontrol son derece sınırlı
Prof. Dr. Atalay, sosyal medyada yaşanan “bağlam çöküşü”ne de dikkat çekerek, “Fiziksel hayatta farklı ortamlarda farklı roller üstlenen bireyler, toplumsal medyada tüm bu bağlamların tek bir yerde birleşmesiyle ne söyleyip ne söyleyemeyeceğini kestirmekte zorlanıyor. Aile, iş etrafı, arkadaşlar ve tanıdıklar birebir dijital alanda buluşuyor. Bu karmaşayı azaltmak için platformlar çeşitli araçlar sunsa da netiket farkındalığı hâlâ büyük kıymet taşıyor. Zira toplumsal medya, kullanıcı üretimi içeriğe dayanıyor ve editoryal kontrol son derece hudutlu. Yararlı ve olumlu içeriklerin yanında; hakaret, zorbalık ve saldırgan lisan de bu nedenle süratle yayılabiliyor. Araştırmalar, netiket konusunda farkındalığı yüksek olan bireylerin —özellikle gençlerin— siber zorbalığa daha az maruz kaldığını ve dijital ortamlarda daha az olumsuz tecrübe yaşadığını gösteriyor.” diye konuştu.
Dijital dünyanın görgü kuralları
Netiketin, dijital dünyanın normlarını tabir ettiğini kaydeden Prof. Dr. Atalay, “Tıpkı gerçek hayatta olduğu üzere, dijital ortamlarda da kurallar olmazsa kaos kaçınılmaz hale geliyor. Toplumsal medya mecralarında var olabilmek, sağlıklı diyaloglar kurabilmek ve olumlu bir dijital kimlik inşa edebilmek için bu kuralların bilinmesi ve içselleştirilmesi gerekiyor. Netiket, dijital çağın yeni görgü rehberi olarak öne çıkıyor.” sözünde bulundu.
Prof. Dr. Gül Esra Atalay, dünya genelinde internet kullanımının yüzde 70’e yaklaştığını hatırlatarak, dijital ortamlarda geçirilen müddetin artmasıyla birlikte nezaket ve davranış kurallarının her zamankinden daha kritik hale geldiğini vurguladı.
“İnsanlar eğitimden işe, toplumsallaşmadan cümbüşe kadar pek çok muhtaçlığını artık dijital mecralar üzerinden karşılıyor. Fakat netiket, yani dijital görgü kuralları konusunda farkındalık eksikliği, bireylerin hem prestijini zedeleyen hem de ileride pişmanlık yaratabilecek paylaşımlara yol açabiliyor.” diyen Prof. Dr. Atalay, özellikle çocuklar ve gençler açısından bu hususun hayati olduğunu belirtti.
Dijital ayak izi herkes için belirleyici
Prof. Dr. Atalay, dijital ayak izi kavramının artık sadece kurumlar için değil, bireyler için de belirleyici olduğunu söz ederek, dijital ayak izinin, bireyin çevrim içi ortamdaki izlenebilir tüm davranışlarının toplamı olduğunu, bu izlerin pasif ve etkin olmak üzere ikiye ayrıldığını söyledi.
Pasif dijital ayak izlerinin; IP adresi, pozisyon bilgisi, çerezler ve arama geçmişi üzere birçok vakit denetim edilemeyen datalardan oluştuğunu tabir eden Prof. Dr. Atalay, aktif dijital ayak izlerinin ise bireyin şuurlu olarak bıraktığı paylaşımlar, yorumlar, beğeniler, fotoğraflar ve görüntüler olduğunu vurguladı.
Algoritmalar da bizi tanıyor
Dijital ayak izlerinin sadece başka kullanıcılar tarafından değil, algoritmalar tarafından da tahlil edildiğini kaydeden Prof. Dr. Atalay, bırakılan izler üzerinden ferdî profiller oluşturulduğunu ve buna nazaran içerik ve reklam sunulduğunu lisana getirdi. Algoritmaların, sonlu sayıda beğeniyle bile bireyleri yakından tanıyabildiğine dikkat çeken Prof. Dr. Atalay, bu durumun dijital şeffaflığı artırdığını söyledi.
Günümüzde itibarlı üniversitelerin öğrenci kabul süreçlerinde, şirketlerin işe alımlarda ve kimi ülkelerin vize müracaatlarında toplumsal medya hesaplarını incelediğini hatırlatan Prof. Dr. Atalay, geçmiş paylaşımlar nedeniyle elenen adaylar olduğuna dikkat çekti.
1990’lı yılların anonim sohbet odalarından, gerçek isim ve fotoğraflarla kullanılan toplumsal medya kültürüne geçildiğini vurgulayan Prof. Dr. Atalay, bugün dijital ortamlarda yapılan her davranışın direkt bireyle ilişkilendirildiğini söyledi. Prof. Dr. Atalay, “Temel kural; ‘kalabalık bir caddede bağırarak söyleyemeyeceğimiz hiçbir şeyi dijital ortamda da söylememek’ olmalı.” dedi.
Netiket yalnızca toplumsal medyayla hudutlu değil
Netiketin; e-posta, forumlar, bloglar, toplumsal medya ve taşınabilir telefon kullanımını da kapsadığını belirten Prof. Dr. Atalay, özellikle taşınabilir telefonlarla kamusal alanlarda yüksek sesle konuşmanın da bir nezaket sorunu olduğuna dikkat çekti.
Son yıllarda öne çıkan “sosyotelizm” kavramına da değinen Prof. Dr. Atalay, yüz yüze bağlantı sırasında telefona odaklanmanın aile içi ve toplumsal ilgileri zayıflattığını söyledi.
Araştırmalara nazaran çevrim içi bağlantıda kullanıcıların en çok rahatsız olduğu davranışlar ortasında spam e-postalar, müsaadesiz etiketlemeler, WhatsApp kümelerinde yersiz bildiriler, tamamı büyük harfle yazılmış mesajlar, gereksiz “hepsine gönder” kullanımı ve uzaklıksız hitap biçimlerinin yer aldığını anlatan Prof. Dr. Atalay, farklı nesillerin yazım ve irtibat normlarının da değişebildiğine dikkat çekti.
E-Posta yazımında temel kurallar
Prof. Dr. Atalay, özellikle gençler için e-posta yazımına dair temel netiket kurallarına da dikkat çekerek, resmi yazışmalarda uygun hitapla başlanması, bahis kısmının doldurulması, bildirinin sade ve anlaşılır olması, ek gönderiliyorsa kesinlikle metin yazılması ve takma isimli e-posta adresleriyle iş başvurusu yapılmaması gerektiğini hatırlattı.
Sosyal medyada paylaşılan fotoğrafların bağlamından kopuk halde değerlendirilebileceğini belirten Prof. Dr. Atalay, mahrem bilgilerin, rahatsız edici imgelerin ve diğerlerinin sıkıntı anlarını yansıtan fotoğrafların paylaşılmaması gerektiğini söyledi.
Prof. Dr. Atalay, dijital dünyada geçerli temel kuralı “Yüz yüze söyleyemediğimiz hiçbir şeyi, dijital ortamda da söylememeliyiz.” diye tanımladı.
Google hiçbir şeyi unutmuyor
Prof. Dr. Gül Esra Atalay, internet ve toplumsal medya paylaşımlarının bireyin kimliğinin bir modülü haline geldiğine dikkat çekerek, “Google’ın hiçbir şeyi unutmadığını aklımızda tutmalıyız. Sözcüklerimiz kimliğimizi oluşturuyor ve kullandığımız her tabir direkt bizimle ilişkilendiriliyor” dedi.
Gerçek hayatta olduğu üzere dijital ortamda da kibar olmanın temel bir unsur olması gerektiğini belirten Prof. Dr. Atalay, yüksek sesle ya da birinin yüzüne karşı söylenemeyecek kelamların WhatsApp ya da toplumsal medya üzerinden de paylaşılmaması gerektiğini tabir etti.
Dijital lisan, lisan maharetlerini zayıflatıyor
Sosyal medya ile birlikte lisan kullanımında önemli bir değişim yaşandığını lisana getiren Prof. Dr. Atalay, kelime haznesinin giderek daraldığını ve yazım kurallarının ihmal edildiğini söyledi. Türkçenin yanlışsız kullanımına itina gösterilmesi gerektiğini vurgulayan Prof. Dr. Atalay, imla yanlışlarından kaçınılmasını, çok kısaltma kullanımının sonlandırılmasını ve gençler ortasında yaygınlaşan yabancı yüklü dijital jargonun lisan hünerlerini zayıflatabileceğini kelamlarına ekledi.
Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı